HAGENAU SIMON, proboszcz kościoła Świętego Wojciecha
SIMON HAGENAU (Simon Hagenow, Prutenus) (ok. 1539 Lidzbark Warmiński – ok. 1578 Święty Wojciech), jezuita, proboszcz w Świętym Wojciechu, kanonik wolborski, oficjał gdański i pomorski. Miał wywodzić się z rodziny szlacheckiej, nie potwierdzają tego jednak herbarze, ani też miejsce urodzenia.
Wychowanek biskupa Stanisława Hozjusza (1504–1579), uczeń powstałej z jego inicjatywy (jako ordynariusza chełmińskiego) szkoły średniej w Lubawie, istniejącej jedynie w latach 1549–1551. Student uniwersytetu w Pradze, który jednakże porzucił w 1555. Po przybyciu do Rzymu wstąpił 14 XII 1556 do Towarzystwa Jezusowego. W kolegium rzymskim, a następnie na uniwersytecie w belgijskim Lowanium (Leuven) studiował m.in. teologię. W roku szkolnym 1563–1564 pracował w kolegium jezuitów w Trewirze (w prowincji niemieckiej zakonu). Decyzją z 11 VI 1564 generała Towarzystwa Jezusowego Jakuba Layneza został skierowany do pracy na Warmię, w grupie pierwszych jedenastu wyznaczonych dla Polski zakonników.
Do rodzinnego Lidzbarka [Warmińskiego] i rezydencji biskupów warmińskich dotarł wraz z pozostałymi socjuszami w początku listopada 1564. Ze względu na panującą zarazę pozostali tu do początku stycznia 1565, po 8 stycznia przenieśli się do Braniewa. Uczestniczył tu w zorganizowaniu pierwszego na ziemiach polskich kolegium jezuickiego i średniej szkoły humanistycznej. W roku szkolnym 1565–1566 był w niej profesorem retoryki, języka greckiego i jednocześnie dyrektorem (prefektem). W składzie kolegium był również jedynym, który mógł głosić kazania w języku polskim (pozostali zakonnicy byli obcokrajowcami). Szybko jednak naraził się przełożonym, współkolegom i uczniom (z Polski), ponieważ twierdził, że prowadzona w Braniewie szkoła powinna służyć wyłącznie Prusakom. Niepochlebnie wyrażał się również o Akademii Krakowskiej. Nie zmienił swojego negatywnego nastawienia do Polaków nawet pod naciskiem dotychczasowego mentora, biskupa Stanisława Hozjusza. Uczniowie z głębi Korony zaczęli na masową skalę opuszczać Braniewo, co groziło katastrofą przedsięwzięcia. Ponieważ skarżono się również na jego umiejętności dydaktyczne (jakoby miał być „ciemny i niezbyt wymowny”), już w styczniu 1566 odsunięto go od nauczania i pozostawiono mu jedynie funkcję prefekta szkoły.
Urażony, w dalszym ciągu przeciwstawiał się napływowi uczniów z Polski, groził też publicznie swoim odejściem z zakonu. Ostatecznie w lipcu 1566 pozbawiono go wszelkiego wpływu na szkołę i odwołano go z funkcji prefekta (nowym prefektem został Holender Jan Zantenus). Zgodnie z wolą przełożonych miał objąć stanowisko profesora filozofii w kolegium jezuitów w bawarskim Dillingen, jednak opuścił samowolnie Braniewo i przeniósł się w okolice Gdańska.
W 1567 odnotowano jego pobyt w klasztorze brygidek na Starym Mieście. Zamieszkał następnie w opactwie cysterskim w Oliwie, by wkrótce ponownie znaleźć się w Gdańsku. Snuł wówczas plany utworzenia tu katolickiej szkoły średniej dla niemieckojęzycznej młodzieży niezadowolonej z nauki w kolegium braniewskim. W latach 1567–1570 próbowano go nakłonić do powrotu do posłuszeństwa wobec władz zakonu. Zabiegali o to Stanisław Hozjusz oraz jeden z najbardziej znanych polskich jezuitów Stanisław Warszewicki. Ostatecznie w październiku 1570 otrzymał dymisję z Towarzystwa Jezusowego i przeszedł w szeregi duchowieństwa diecezjalnego.
Po 1570 objął probostwo w Świętym Wojciechu. Za jego rządów, w 1575 – z pomocą biskupa Stanisława Karnkowskiego – odbudowano zniszczony w pożarze z 1537 kościół św. Wojciecha. Od przełomu 1574 i 1575 do około 1578 pełnił funkcję oficjała gdańskiego i pomorskiego, a biskup Stanisław Karnkowski uczynił go kanonikiem kapituły wolborskiej. Jego kadencja przypadła na trudny czas konfliktu pomiędzy Gdańskiem a świeżo obranym królem Stefanem Batorym oraz upadku znaczenia Kościoła rzymskokatolickiego w mieście. Zaniechano wówczas w Gdańsku m.in. wykonywania wyroków sądu oficjalskiego, a zwyczaj ten przywrócono dopiero po interwencji biskupa Stanisława Karkowskiego w maju 1575. Jako oficjał (i proboszcz w Świętym Wojciechu) w kwietniu 1576 pozostawał w sporze z pastorem graniczącej z tą wsią Oruni, Martinem Sehefeldtem. Ten odmówił uznania jego oficjalskiej jurysdykcji i wystosował 16 kwietnia do niego pełen inwektyw list, wytykający mu m.in. jezuicką przeszłość (użył m.in. określenia Jesuwider – „przeciwnik Jezusa” – parafrazującego niemiecką nazwę zakonu „Jesuiter”). Zmarł niedługo potem, około 1578, a jego następca na urzędzie oficjalskim Abraham Krosnowski objął ten urząd w maju tego roku.
Karol Estreicher przypisywał mu autorstwo pracy ważnej z punktu widzenia rozwoju potrydenckiej religijności w Kościele katolickim Societas S. Annae…, promującej zakładanie popularnych w tym okresie bractw św. Anny. Druk ten ukazał się jednak pod polskim tytułem Bractwo Swientej Anny w Krakowie, z miejscem wydania w Krakowie w 1594, co czyni tę informację mocno problematyczną. Nie należy go też mylić z innym Simonem Hagenauem, ostatnim katolickim proboszczem w kościele św. Jana z lat 1550–1559, studiującym w 1528 na uniwersytecie w Lipsku, urodzonym w Gdańsku (zatem nie byli raczej ze sobą spokrewnieni).
Bibliografia:
Archiwum Państwowe w Gdańsku, 300, 53/261, s. 187–190.
Annales Monasterii Olivensis, cur. Paulus Czaplewski, „Fontes TNT”, t. 20, Toruń 1916–1919, s. 7.
Czaplewski Paweł, Wykaz oficjałów gdańskich i pomorskich od 1467–1824, „Roczniki TNT”, t. 19, Toruń 1912, s. 48–49.
Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995, red. Ludwik Grzebień z zesp., Kraków 1996, s. 205–206.
Estreicher Karol, Bibliografia polska, t. 18, Kraków 1901.
Kościelak Sławomir, Jezuici w Gdańsku od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku, Gdańsk-Kraków 2003, s. 24–25.
Kościelak Sławomir, Skład osobowy Kolegium Gdańskiego OO. Jezuitów (XVI–XVIII wiek), Gdańsk 2005, s. 159.
Natoński Bronisław, Hagenau Szymon, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 9 1960–1961, s. 231–232.
Natoński Bronisław, Początki i rozwój Towarzystwa Jezusowego w Polsce 1564–1580, w: James Brodrick, Powstanie i rozwój Towarzystwa Jezusowego, t. 1: Początki Towarzystwa Jezusowego, przekł. Włodzimierz Baranowski, Mieczysław Bednarz, Kraków 1969, s. 427–432.
Śliwiński Józef, Lubawa. Z dziejów miasta i okolic, Olsztyn 1982, s. 83.
