WOLF NATHANAEL MATTHAEUS, astronom, lekarz
| < Poprzednie | Następne > |
NATHANAEL MATTHAEUS WOLF (26 I 1724 Chojnice – 15 XII 1784 Gdańsk), astronom, lekarz. Syn Johanna, aptekarza i burmistrza Chojnic, oraz Anny Elisabethy z domu Vergin. W 1738 rodzice wysłali go do Grudziądza w celu lepszej nauki języka polskiego, 5 VIII 1739 zapisali do przedostatniej klasy (secundy) gdańskiego Gimnazjum Akademickiego. Gdy kończył naukę, pożar zniszczył jego rodziny dom i zmarł mu ojciec. Oddany pod opiekę kuratorów, miał z ich woli kształcić się w jednym z zawodów rzemieślniczych. Wbrew temu w 1745 zapisał się na studia medyczne i przyrodnicze na uniwersytecie w Lipsku, po wybuchu tamże epidemii dżumy przeniósł się czasowo do Halle, po czym wrócił na upatrzona uczelnię. Nie mając środków do życia, w 1746 napisał pochwalny wiersz imieninowy dedykowany biskupowi warmińskiemu Adamowi Grabowskiemu. Biskup odwdzięczył się ustanowieniem dla niego specjalnego stypendium w wysokości 300 guldenów rocznie. 8 X 1748 na uniwersytecie w Erfurcie uzyskał doktorat z medycyny w oparciu o pracę dotyczącą starości i zdrowotnych sposobów jej przeżywania (De senectutis natura & artibus longissimam vivendi senectutem veris), obronioną przed gremium pod przewodnictwem dziekana Wydziału Medycznego Hieronymusa Ludolfa (1708–1764).
W 1749 bez powodzenia próbował znaleźć pracę w Gdańsku. Wyjechał do Warszawy, gdzie dzięki poleceniu nadwornego lekarza Augusta Czartoryskiego, Johanna Ludwiga Regemanna (1711 Brema – 1782 Warszawa), został lekarzem biskupa poznańskiego Teodora Kazimierza Czartoryskiego (1704–1768). Na krótko przyjął posadę lekarza miejskiego w rodzinnych Chojnicach, dzięki wcześniejszym znajomościom został lekarzem
marszałka koronnego księcia Stanisława Lubomirskiego, którego żonę Elżbietę z Czartoryskich wyleczył z dręczącej ją choroby. W 1758 w otoczeniu Lubomirskiego odbył podróż po Europie (Węgry, Austria, Niemcy, Niderlandy, Francja). Po zwolnieniu ze służby u Lubomirskich w 1760, dysponując odpowiednimi funduszami, odbył samodzielną podróż po Włoszech, Szwajcarii, ponownie Niderlandach i Niemczech. Przez niecały rok prowadził praktykę medyczną w Londynie, gdzie zetknął się z eksperymentalnymi szczepieniami przeciwko ospie. Z powodów zdrowotnych w 1761 powrócił do Warszawy, zatrudnił go jako swojego lekarza starosta ziem podolskich, książę Adam Kazimierz Czartoryski. Wraz z nim odbył kolejną podróż, do Turcji, Niemiec, Francji i Anglii. Po powrocie, od 1765 był generalnym lekarzem wojska polskiego w Szkole Rycerskiej w Warszawie, założonej właśnie przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, w 1766 otrzymał indygenat szlachecki. W 1767 w Warszawie zaszczepił przeciwko ospie 69 osób (z powodzeniem, wszystkie przeżyły, co nie było wówczas normą). W 1769 ponownie przebywał w Austrii i w Anglii.
Postępująca choroba zmusiła go do rezygnacji z piastowanych stanowisk i przeniesienie się z Warszawy do Tczewa. W 1770 za 300 dukatów nabył w Tczewie dom przy Berlinerstrasse 8 (ul. Krótka 11), kazał go zburzyć i wybudować nowy, z amatorskim obserwatorium astronomicznym, gdzie kontynuował podjęte w Warszawie badania nieba. Dom ten sprzedał w 1784 swojej krewnej Evie Christinie Wolf.
Po I rozbiorze, w 1772 przeniósł się do Gdańska i założył punkt obserwacyjny nieba w wynajętym mieszkaniu, w należącym do cystersów zajeździe przy Holzmarkt (Targ Drzewny, róg z ul. Garncarską). Jako pierwszy lekarz na Pomorzu w 1773 zaczął z powodzeniem stosować wariolizację przeciwko ospie prawdziwej (Rada Miejska Gdańska zezwoliła mu na systematyczną działalność w tej mierze 27 V 1774), wcześniej – od 1767 – czynił to na mniejszą skalę w Warszawie. Od 1777 był członkiem londyńskiego towarzystwa „The Royal Society”, od 1776 gdańskiego Towarzystwa Przyrodniczego, w 1781 nabył grunt na Biskupiej Górce, w obrębie bastionu Ostroróg, na którym urządził obserwatorium astronomiczne, zniszczone w czasie oblężenia Gdańska w 1813 i już nieodbudowane (w 1781 miało ponad 10 instrumentów i najdokładniejsze ówczesne zegary). Wyznaczył, jak na owe czasy dokładną, szerokość geograficzną tego obiektu. Obserwatorium oraz swój majątek w wysokości około 4000 dukatów przekazał Towarzystwu Przyrodniczemu. Wraz z datkami rodzin Czartoryskich i Lubomirskich kwota ta stała się podstawą przyszłej fundacji ustanowionej przez Towarzystwo Przyrodnicze.
Za życia wydał Rozważania o sprawach dysydentów w Polsce (po niemiecku i francusku, 1767), systematykę różnych gatunków roślin: Genera plantarum Vocabulis… (1781) oraz wskazówki dla zachowania się ludzi podczas epidemii dżumy i ospy: Unterricht fürs Volk gegen die Pest (Danzig 1770), po polsku Nauka dla ludu przeciwko morowey zarazie (1771) i Unterricht gegen die Kinder-Blattern, po polsku Nauka przeciwko ospie dziecinney za rozkazem ... Stanisława Lubomirskiego ... z niemieckiego na oyczysty przetłumaczona język (1774). W 1778 wydał niemiecki przekład rozprawy Johna Mudge’a: Untersuchung, warum geimpfte Blattern gelinder und sichrer sind... , dodając do tego obszerny opis własnych 69 szczepień przeciwko ospie. Po jego śmierci, w 1785, wydano: Observationes astronomicae…, zbiór zawierający podsumowanie jego obserwacji poczynionych w Warszawie, Tczewie i Gdańsku, m.in. zakrycia księżyców Jowisza, zakrycia gwiazd przez Księżyc, zaćmienia Słońca i Księżyca i szczegółowy opis obserwatorium.
Zgodnie z jego wolą po śmierci ciało złożono w szczelnej trumnie wypełnionej roztworem, mającym zapobiec rozkładowi. Pochowany obok obserwatorium na Biskupiej Górce; mowę wspomnieniową o jego dokonaniach wygłosił Philipp Adolph Lampe (opublikowaną w 1785, podał w niej m.in. datę dzienną urodzin, różnie później podawaną w historiografii). Towarzystwo Przyrodnicze za 985 guldenów do swojej sali posiedzeń zamówiło u Nathanaela Schmidta olejny portret zmarłego, a u Matthaeusa Deischa miedzioryt. Po rozebraniu obserwatorium miejsce pochówku upamiętniono w 1813 nagrobkiem otoczonym kratą. W 1876 grób odkopano sprawdzając (także zgodnie z testamentową wolą zainteresowanego) stan zachowania ciała, stwierdzając jednak wyciek konserwującego płynu z rozpadającej się trumny. Po zdjęciu z czaszki gipsowego odlewu 7 XII 1877 dokonano powtórnego pochówku, w trumnie cementowej. Pomnik nagrobny zdemontowano po 1951, w 2016–2019 odkryto go wraz z płytą z inskrypcją.
Ze środków ustanowionej przez niego w 1784 fundacji i kwot uzyskanych od władz pruskich jako rekompensatę za zniszczone obserwatorium Towarzystwo Przyrodnicze zakupiło w 1845 za 24 000 talarów na swoją stałą siedzibę kamienicę przy Frauengasse 25 (ul. Mariacka).
Bibliografia:
Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego 1580–1814, wyd. Zbigniew Nowak i Przemysław Szafran, Warszawa–Poznań 1974, s. 327.
Lampe Philipp Adolph, Gedächtnissrede auf den Herrn D. Nathanael Matthæus Von Wolf in der ausserordentlichen öffentlichen Versammlung der naturforschenden Gesellschaft zu Danzig am 10. Mai 1785 gehalten, Danzig 1785, s. 11–13.
Schumann Eduard, Geschichte der Naturforschenden Gesellschaft in Danzig 1743–1892, „Schriften der Naturforschenden Gesellschaft in Danzig”, NF, Bd. 8, Danzig 1893, nr 2, s. 84-85.
