STARE MIASTO
| Linia 18: | Linia 18: | ||
'''STARE MIASTO''', obecnie obszar między Podwalem Staromiejskim do ul. Wałowej i od Podwala Grodzkiego do [[ZAMCZYSKO | Zamczyska]] i dolnego odcinka [[MOTŁAWA | Motławy]] w dzielnicy [[ŚRÓDMIEŚCIE | Śródmieście]].<br/><br/> | '''STARE MIASTO''', obecnie obszar między Podwalem Staromiejskim do ul. Wałowej i od Podwala Grodzkiego do [[ZAMCZYSKO | Zamczyska]] i dolnego odcinka [[MOTŁAWA | Motławy]] w dzielnicy [[ŚRÓDMIEŚCIE | Śródmieście]].<br/><br/> | ||
Pod obecną nazwą od około 1368, potwierdzoną od 1374 (''alde stad Danczk'', po polsku pierwszy raz w 1550). Kształtowało się od 2. połowy XII wieku wraz z napływem do Gdańska żeglarzy, kupców i rzemieślników, głównie z Lubeki i Westfalii. Przybysze osiedlali się na zachód od [[GRODZISKO | grodu]] (od okolic obecnej ul. Tartacznej), wzdłuż biegnącej z niego drogi (obecne ul. Podzamcze i św. Katarzyny). Południową granicę zwartego osadnictwa wyznaczał [[POTOK SIEDLECKI | Potok Siedlecki]] (orientacyjnie wzdłuż południowej pierzei Podwala Staromiejskiego) oraz osada na tzw. Kępie Dominikańskiej z [[KOŚCIÓŁ ŚW. MIKOŁAJA | kościołem św. Mikołaja]]. Na zachodzie skupisko dochodziło do obecnej ul. Kowalskiej. Około lat 1170–1200 umocniono drogę z grodu drewnianą nawierzchnią, około 1200–1220 zagęszczono zabudowę i zasiedlono obszar w stronę północną – do obecnej ul. Łagiewniki i Heweliusza, z rozszerzeniem na północny-zachód, w okolice obecnego dworca Polskich Kolei Państwowych. Dla przybyszy wzniesiono w latach 80. XII wieku [[KOŚCIÓŁ ŚW. KATARZYNY ALEKSANDRYJSKIEJ | kościół św. Katarzyny]] (z cmentarzem nad późniejszym Kanałem Raduni i szkołą). <br/><br/> | Pod obecną nazwą od około 1368, potwierdzoną od 1374 (''alde stad Danczk'', po polsku pierwszy raz w 1550). Kształtowało się od 2. połowy XII wieku wraz z napływem do Gdańska żeglarzy, kupców i rzemieślników, głównie z Lubeki i Westfalii. Przybysze osiedlali się na zachód od [[GRODZISKO | grodu]] (od okolic obecnej ul. Tartacznej), wzdłuż biegnącej z niego drogi (obecne ul. Podzamcze i św. Katarzyny). Południową granicę zwartego osadnictwa wyznaczał [[POTOK SIEDLECKI | Potok Siedlecki]] (orientacyjnie wzdłuż południowej pierzei Podwala Staromiejskiego) oraz osada na tzw. Kępie Dominikańskiej z [[KOŚCIÓŁ ŚW. MIKOŁAJA | kościołem św. Mikołaja]]. Na zachodzie skupisko dochodziło do obecnej ul. Kowalskiej. Około lat 1170–1200 umocniono drogę z grodu drewnianą nawierzchnią, około 1200–1220 zagęszczono zabudowę i zasiedlono obszar w stronę północną – do obecnej ul. Łagiewniki i Heweliusza, z rozszerzeniem na północny-zachód, w okolice obecnego dworca Polskich Kolei Państwowych. Dla przybyszy wzniesiono w latach 80. XII wieku [[KOŚCIÓŁ ŚW. KATARZYNY ALEKSANDRYJSKIEJ | kościół św. Katarzyny]] (z cmentarzem nad późniejszym Kanałem Raduni i szkołą). <br/><br/> | ||
| − | W 1227 funkcjonowała tam gmina niemiecka (głównie kupców z Lubeki), w początku 1227 wzmiankowani byli ''burgenses'' (mieszczanie) gdańscy oraz ich przedstawiciele z Hermanem zwani Sapiens i sołtysem Andrzejem, z czasem (przed 1263) powstało tam pierwsze lokacyjne miasto na [[PRAWO LUBECKIE | prawie lubeckim]] (zob. [[GDAŃSK – POCZĄTKI MIASTA | Gdańsk – początki miasta]]). Główna zabudowa miasta, drewniana i parterowa, koncentrowała się przy kościele św. Katarzyny. Po jego północnej stronie (obecne okolice NOT-u) odnaleziono (podczas prac archeologicznych w latach 1999–2000) ślady znaczniejszej, piętrowej budowli, może ratusza. Miasto otrzymało drewniane umocnienia, spośród jego bram wzmiankowano tylko w 1266 północną, otwierającą drogę do [[OLIWA | Oliwy]]; hipotetycznie przyjmuje się istnienie jeszcze dwóch: wschodniej – w stronę grodu, i zachodniej – w stronę Tczewa. W 1272 | + | W 1227 funkcjonowała tam gmina niemiecka (głównie kupców z Lubeki), w początku 1227 wzmiankowani byli ''burgenses'' (mieszczanie) gdańscy oraz ich przedstawiciele z Hermanem zwani Sapiens i sołtysem Andrzejem, z czasem (przed 1263) powstało tam pierwsze lokacyjne miasto na [[PRAWO LUBECKIE | prawie lubeckim]] (zob. [[GDAŃSK – POCZĄTKI MIASTA | Gdańsk – początki miasta]]). Główna zabudowa miasta, drewniana i parterowa, koncentrowała się przy kościele św. Katarzyny. Po jego północnej stronie (obecne okolice NOT-u) odnaleziono (podczas prac archeologicznych w latach 1999–2000) ślady znaczniejszej, piętrowej budowli, może ratusza. Miasto otrzymało drewniane umocnienia, spośród jego bram wzmiankowano tylko w 1266 północną, otwierającą drogę do [[OLIWA | Oliwy]]; hipotetycznie przyjmuje się istnienie jeszcze dwóch: wschodniej – w stronę grodu, i zachodniej – w stronę Tczewa. W 1272, w wyniku [[BUNT MIESZCZAN GDAŃSKICH Z LAT 1271–1272 | buntu w okresie 1270–1271]], Stare Miasto utraciło obwarowania, dopiero w 1294–1295 otrzymując zgodę Przemysła II na wzniesienie murów.<br/><br/> |
W 1308 zajęte przez zakon krzyżacki, częściowo zniszczone i spalone przy szturmie 12/13 XI ([[RZEŹ GDAŃSKA W 1308 ROKU | rzeź Gdańska]]). Na przełomie 1308 i 1309 z rozkazu Krzyżaków mieszkańcy rozebrali pozostałości (z wyjątkiem kościoła św. Katarzyny) i opuścili Pomorze (ślady pożaru i celowej rozbiórki odkryto w 1999–2000). Na około 20 lat życie miejskie w Gdańsku zamarło, jego odbudowa nastąpiła na terenach sąsiadującego od południa [[GŁÓWNE MIASTO | Głównego Miasta]]; część dawnego miasta lubeckiego (od ul. Tartacznej do Mniszek, Brygidek, Profesorskiej i Igielnickiej) przekazano [[OSIEK | Osiekowi]]. Od połowy XIV wieku, po przekopaniu Kanału Raduni, tereny Starego Miasta zakon krzyżacki wykorzystywał do budowy zaplecza Głównego Miasta (osiedle [[POKUTNICE | pokutnic]], [[SZPITAL ŚW. JERZEGO | szpital św. Jerzego]], początkowo dla trędowatych), [[ZAMEK KRZYŻACKI | zamku]] (łaźnia, na zachód od [[WIELKI MŁYN | Wielkiego Młyna]], w 1381 przejęta przez mieszczan, w 1386 określona jako leżąca przy ratuszu w kierunku szpitala św. Jerzego) i zakładów przemysłowych: Wielkiego Młyna (około 1350), kuźnicy miedzi (w 1355, przy obecnej ul. Na Piaskach, róg Garncarskiej), tartaku (1367).<br/><br/> | W 1308 zajęte przez zakon krzyżacki, częściowo zniszczone i spalone przy szturmie 12/13 XI ([[RZEŹ GDAŃSKA W 1308 ROKU | rzeź Gdańska]]). Na przełomie 1308 i 1309 z rozkazu Krzyżaków mieszkańcy rozebrali pozostałości (z wyjątkiem kościoła św. Katarzyny) i opuścili Pomorze (ślady pożaru i celowej rozbiórki odkryto w 1999–2000). Na około 20 lat życie miejskie w Gdańsku zamarło, jego odbudowa nastąpiła na terenach sąsiadującego od południa [[GŁÓWNE MIASTO | Głównego Miasta]]; część dawnego miasta lubeckiego (od ul. Tartacznej do Mniszek, Brygidek, Profesorskiej i Igielnickiej) przekazano [[OSIEK | Osiekowi]]. Od połowy XIV wieku, po przekopaniu Kanału Raduni, tereny Starego Miasta zakon krzyżacki wykorzystywał do budowy zaplecza Głównego Miasta (osiedle [[POKUTNICE | pokutnic]], [[SZPITAL ŚW. JERZEGO | szpital św. Jerzego]], początkowo dla trędowatych), [[ZAMEK KRZYŻACKI | zamku]] (łaźnia, na zachód od [[WIELKI MŁYN | Wielkiego Młyna]], w 1381 przejęta przez mieszczan, w 1386 określona jako leżąca przy ratuszu w kierunku szpitala św. Jerzego) i zakładów przemysłowych: Wielkiego Młyna (około 1350), kuźnicy miedzi (w 1355, przy obecnej ul. Na Piaskach, róg Garncarskiej), tartaku (1367).<br/><br/> | ||
Charakter obszaru spowodował, że w późniejszym czasie mieszczanie Starego Miasta raczej nie parali się handlem morskim. Pierwsze informacje o ponownym zasiedleniu Starego Miasta pochodzą z 1365; za zgodą Krzyżaków mieszkańcy zbudowali tu dwie szlifiernie nad Radunią (1373), młyn do mielenia kory dębowej na potrzeby garbarzy i folusz dla tkaczy wełny (w 1374, między Wielkim Młynem a Ratuszem Staromiejskim), wapiennik (w 1399, przy obecnej ul. św. Elżbiety, w okolicach [[KREWETKA, bar, sklep | Krewetki]]). W 1374 zapowiedziano założenie osiedla targowego lub miasta, w 1377 nadano osadzie [[PRAWO CHEŁMIŃSKIE | prawo chełmińskie miejskie]], jednak z ograniczonymi kompetencjami (między innymi ze względu na podległość skarbową cechów zakonowi krzyżackiemu i posiadanie przez Krzyżaków znacznych gruntów).<br/><br/> | Charakter obszaru spowodował, że w późniejszym czasie mieszczanie Starego Miasta raczej nie parali się handlem morskim. Pierwsze informacje o ponownym zasiedleniu Starego Miasta pochodzą z 1365; za zgodą Krzyżaków mieszkańcy zbudowali tu dwie szlifiernie nad Radunią (1373), młyn do mielenia kory dębowej na potrzeby garbarzy i folusz dla tkaczy wełny (w 1374, między Wielkim Młynem a Ratuszem Staromiejskim), wapiennik (w 1399, przy obecnej ul. św. Elżbiety, w okolicach [[KREWETKA, bar, sklep | Krewetki]]). W 1374 zapowiedziano założenie osiedla targowego lub miasta, w 1377 nadano osadzie [[PRAWO CHEŁMIŃSKIE | prawo chełmińskie miejskie]], jednak z ograniczonymi kompetencjami (między innymi ze względu na podległość skarbową cechów zakonowi krzyżackiemu i posiadanie przez Krzyżaków znacznych gruntów).<br/><br/> | ||
| Linia 24: | Linia 24: | ||
Od 1397 planowano otoczenie miasta wałem, w 1402 uzyskano zezwolenie na wykopanie szerokiej na 12 m fosy (Nowego Rowu) między Starym a [[MŁODE MIASTO (Jungstadt) | Młodym Miastem]]; z pozyskanej ziemi oba miasta usypały wały obronne, nad fosą zbudowano most. Powiększyło to obszar miasta o okolice obecnej ul. Wałowej. W 1402, kosztem Osieka, powiększono Stare Miasto o obszar 140 m długości i 80 m szerokości, czyli o okolice obecnej ul. Stolarskiej, przedłużonej w kierunku Młodego Miasta tzw. Nową Groblą (Neuer Damm, obecnie Łagiewniki) z mostkiem na Raduni, nazwanym później Rybackim; w 1415 powstał przy grobli [[SZPITAL ŚW. JAKUBA | szpital]] i [[KOŚCIÓŁ ŚW. JAKUBA (Stare Miasto) | kościół św. Jakuba]]. Wspólną drogą na granicy obu dzielnic uczyniono obecnie ul. Browarną. Główną ulicą Starego Miasta była Korzenna (w 1399 Pfeffergasse, w 1404 Pfefferstett) i Kowalska (w 1400 Schmiedegasse). Starsze od nich są: Elżbietańska, zwana początkowo Drogą do św. Jerzego (w 1355 weg, da man zu St. Georgen geht, w 1393 gasse bey St. Georgen), obecna nazwa od roku 1443 (sente Elsebethgasse, od [[SZPITAL ŚW. ELŻBIETY | szpitala]] i [[KOŚCIÓŁ ŚW. ELŻBIETY | kościół św. Elżbiety]]) i Garncarska (w XV wieku Tepper Gasse = Töpfergasse). W 1400 w źródłach pisanych ul. Heweliusza (Bomgartische Gasse – od nazwiska), w 1449 ul. Gnilną (Faulgraben), jej przedłużenie na zachód zwane było początkowo Czarnokrzyską (w 1495 bey dem swartzen cruze – od krzyża targowego), a następnie Targiem Kaszubskim (w 1694 Kassubischer Markt). W 1495 wzmiankowano ul. Rajską (Paradiesgasse – od gospody Raj), w 1509 Stolarską (Tischlergasse), w 1511 Łagiewniki (Schüsseldamm).<br/><br/> | Od 1397 planowano otoczenie miasta wałem, w 1402 uzyskano zezwolenie na wykopanie szerokiej na 12 m fosy (Nowego Rowu) między Starym a [[MŁODE MIASTO (Jungstadt) | Młodym Miastem]]; z pozyskanej ziemi oba miasta usypały wały obronne, nad fosą zbudowano most. Powiększyło to obszar miasta o okolice obecnej ul. Wałowej. W 1402, kosztem Osieka, powiększono Stare Miasto o obszar 140 m długości i 80 m szerokości, czyli o okolice obecnej ul. Stolarskiej, przedłużonej w kierunku Młodego Miasta tzw. Nową Groblą (Neuer Damm, obecnie Łagiewniki) z mostkiem na Raduni, nazwanym później Rybackim; w 1415 powstał przy grobli [[SZPITAL ŚW. JAKUBA | szpital]] i [[KOŚCIÓŁ ŚW. JAKUBA (Stare Miasto) | kościół św. Jakuba]]. Wspólną drogą na granicy obu dzielnic uczyniono obecnie ul. Browarną. Główną ulicą Starego Miasta była Korzenna (w 1399 Pfeffergasse, w 1404 Pfefferstett) i Kowalska (w 1400 Schmiedegasse). Starsze od nich są: Elżbietańska, zwana początkowo Drogą do św. Jerzego (w 1355 weg, da man zu St. Georgen geht, w 1393 gasse bey St. Georgen), obecna nazwa od roku 1443 (sente Elsebethgasse, od [[SZPITAL ŚW. ELŻBIETY | szpitala]] i [[KOŚCIÓŁ ŚW. ELŻBIETY | kościół św. Elżbiety]]) i Garncarska (w XV wieku Tepper Gasse = Töpfergasse). W 1400 w źródłach pisanych ul. Heweliusza (Bomgartische Gasse – od nazwiska), w 1449 ul. Gnilną (Faulgraben), jej przedłużenie na zachód zwane było początkowo Czarnokrzyską (w 1495 bey dem swartzen cruze – od krzyża targowego), a następnie Targiem Kaszubskim (w 1694 Kassubischer Markt). W 1495 wzmiankowano ul. Rajską (Paradiesgasse – od gospody Raj), w 1509 Stolarską (Tischlergasse), w 1511 Łagiewniki (Schüsseldamm).<br/><br/> | ||
Po zniszczeniu Młodego Miasta i przesiedleniu większości mieszkańców na Stare Miasto w rejonie obecnej ul. Korzennej i Łagiewniki, zbudowano dla nich w 1458 nowy [[KOŚCIÓŁ ŚW. BARTŁOMIEJA I OPIEKI NAJŚWIĘTSZEJ BOGURODZICY | kościół św. Bartłomieja]], a w 1464 przy podupadłej kaplicy św. Jerzego osadzono [[KARMELICI | karmelitów]] z Młodego Miasta, którzy zaczęli wznosić klasztor i kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, św. Eliasza i Elizeusza, obecnie [[KOŚCIÓŁ ŚW. JÓZEFA (Stare Miasto) | św. Józefa]]. Wzniesione w okresie 1466–1487 murowane fortyfikacje obejmowały 1,4 km murów z trzema bramami i 18 basztami. W ich obrębie znalazł się [[TARG DRZEWNY | Targ Drzewny]] (w 1515 holczmarkt = Holzmarkt). Obszar Starego Miasta (wraz z Osiekiem) wynosił 55 ha. W 1495 liczbę posesji szacuje się na 730, mieszkańców na 3655 (razem z Osiekiem 850 posesji i około 4300 mieszkańców). U szczytu rozwoju przed rozbiorami Stare Miasto mogło liczyć 20 000 mieszkańców.<br/><br/> | Po zniszczeniu Młodego Miasta i przesiedleniu większości mieszkańców na Stare Miasto w rejonie obecnej ul. Korzennej i Łagiewniki, zbudowano dla nich w 1458 nowy [[KOŚCIÓŁ ŚW. BARTŁOMIEJA I OPIEKI NAJŚWIĘTSZEJ BOGURODZICY | kościół św. Bartłomieja]], a w 1464 przy podupadłej kaplicy św. Jerzego osadzono [[KARMELICI | karmelitów]] z Młodego Miasta, którzy zaczęli wznosić klasztor i kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, św. Eliasza i Elizeusza, obecnie [[KOŚCIÓŁ ŚW. JÓZEFA (Stare Miasto) | św. Józefa]]. Wzniesione w okresie 1466–1487 murowane fortyfikacje obejmowały 1,4 km murów z trzema bramami i 18 basztami. W ich obrębie znalazł się [[TARG DRZEWNY | Targ Drzewny]] (w 1515 holczmarkt = Holzmarkt). Obszar Starego Miasta (wraz z Osiekiem) wynosił 55 ha. W 1495 liczbę posesji szacuje się na 730, mieszkańców na 3655 (razem z Osiekiem 850 posesji i około 4300 mieszkańców). U szczytu rozwoju przed rozbiorami Stare Miasto mogło liczyć 20 000 mieszkańców.<br/><br/> | ||
| − | 17 IV 1793 zlikwidowano odrębne władze Starego Miasta, sąd ([[ŁAWA MIEJSKA | Ławę]]) połączono z ławą Głównego Miasta w Sąd Miejski. W 1806 było 1231 budynków, w 1843 – 1348, w 1927 – 1874. W 1880 mieszkało tu 31 250 osób, w 1917 – 37 586. Dzielnica była stosunkowo biedna: w 1927 mieszkania jednopokojowe stanowiły 37,1% wszystkich mieszkań, a 4 i więcej pokojów było tylko w 9,3% mieszkań. Po zniszczeniu w 1945 odbudowano | + | 17 IV 1793 zlikwidowano odrębne władze Starego Miasta, sąd ([[ŁAWA MIEJSKA | Ławę]]) połączono z ławą Głównego Miasta w Sąd Miejski. W 1806 było 1231 budynków, w 1843 – 1348, w 1927 – 1874. W 1880 mieszkało tu 31 250 osób, w 1917 – 37 586. Dzielnica była stosunkowo biedna: w 1927 mieszkania jednopokojowe stanowiły 37,1% wszystkich mieszkań, a 4 i więcej pokojów było tylko w 9,3% mieszkań. Po zniszczeniu w 1945 odbudowano sześć kościołów, klasztor pokarmelicki, szpital elżbietański, Wielki Młyn oraz kilka dalszych obiektów, np. Dom Kaznodziejów. 10 I 1980 przy ul. Łagiewniki 56 otwarto (jako trzecią w kraju) księgarnię Ossolineum, 12 II 1994 otwarty został dom handlowy w Wielkim Młynie. Naprzeciwko Dworca Głównego stanął w 2001 kompleks handlowy City Forum, z hotelem, 17 I 2002 przy Karmelickiej 1 uruchomiono Kino Krewetka, w 2003 na zbiegu ul. Rajskiej, Heweliusza, Gnilnej – [[GALERIA HANDLOWA MADISON| Galerię Handlową Madison]]. {{author: AJ}} <br/><br/> |
{| class="tableGda" | {| class="tableGda" | ||
|- | |- | ||
Wersja z 20:38, 29 mar 2024
STARE MIASTO, obecnie obszar między Podwalem Staromiejskim do ul. Wałowej i od Podwala Grodzkiego do Zamczyska i dolnego odcinka Motławy w dzielnicy Śródmieście.
Pod obecną nazwą od około 1368, potwierdzoną od 1374 (alde stad Danczk, po polsku pierwszy raz w 1550). Kształtowało się od 2. połowy XII wieku wraz z napływem do Gdańska żeglarzy, kupców i rzemieślników, głównie z Lubeki i Westfalii. Przybysze osiedlali się na zachód od grodu (od okolic obecnej ul. Tartacznej), wzdłuż biegnącej z niego drogi (obecne ul. Podzamcze i św. Katarzyny). Południową granicę zwartego osadnictwa wyznaczał Potok Siedlecki (orientacyjnie wzdłuż południowej pierzei Podwala Staromiejskiego) oraz osada na tzw. Kępie Dominikańskiej z kościołem św. Mikołaja. Na zachodzie skupisko dochodziło do obecnej ul. Kowalskiej. Około lat 1170–1200 umocniono drogę z grodu drewnianą nawierzchnią, około 1200–1220 zagęszczono zabudowę i zasiedlono obszar w stronę północną – do obecnej ul. Łagiewniki i Heweliusza, z rozszerzeniem na północny-zachód, w okolice obecnego dworca Polskich Kolei Państwowych. Dla przybyszy wzniesiono w latach 80. XII wieku kościół św. Katarzyny (z cmentarzem nad późniejszym Kanałem Raduni i szkołą).
W 1227 funkcjonowała tam gmina niemiecka (głównie kupców z Lubeki), w początku 1227 wzmiankowani byli burgenses (mieszczanie) gdańscy oraz ich przedstawiciele z Hermanem zwani Sapiens i sołtysem Andrzejem, z czasem (przed 1263) powstało tam pierwsze lokacyjne miasto na prawie lubeckim (zob. Gdańsk – początki miasta). Główna zabudowa miasta, drewniana i parterowa, koncentrowała się przy kościele św. Katarzyny. Po jego północnej stronie (obecne okolice NOT-u) odnaleziono (podczas prac archeologicznych w latach 1999–2000) ślady znaczniejszej, piętrowej budowli, może ratusza. Miasto otrzymało drewniane umocnienia, spośród jego bram wzmiankowano tylko w 1266 północną, otwierającą drogę do Oliwy; hipotetycznie przyjmuje się istnienie jeszcze dwóch: wschodniej – w stronę grodu, i zachodniej – w stronę Tczewa. W 1272, w wyniku buntu w okresie 1270–1271, Stare Miasto utraciło obwarowania, dopiero w 1294–1295 otrzymując zgodę Przemysła II na wzniesienie murów.
W 1308 zajęte przez zakon krzyżacki, częściowo zniszczone i spalone przy szturmie 12/13 XI ( rzeź Gdańska). Na przełomie 1308 i 1309 z rozkazu Krzyżaków mieszkańcy rozebrali pozostałości (z wyjątkiem kościoła św. Katarzyny) i opuścili Pomorze (ślady pożaru i celowej rozbiórki odkryto w 1999–2000). Na około 20 lat życie miejskie w Gdańsku zamarło, jego odbudowa nastąpiła na terenach sąsiadującego od południa Głównego Miasta; część dawnego miasta lubeckiego (od ul. Tartacznej do Mniszek, Brygidek, Profesorskiej i Igielnickiej) przekazano Osiekowi. Od połowy XIV wieku, po przekopaniu Kanału Raduni, tereny Starego Miasta zakon krzyżacki wykorzystywał do budowy zaplecza Głównego Miasta (osiedle pokutnic, szpital św. Jerzego, początkowo dla trędowatych), zamku (łaźnia, na zachód od Wielkiego Młyna, w 1381 przejęta przez mieszczan, w 1386 określona jako leżąca przy ratuszu w kierunku szpitala św. Jerzego) i zakładów przemysłowych: Wielkiego Młyna (około 1350), kuźnicy miedzi (w 1355, przy obecnej ul. Na Piaskach, róg Garncarskiej), tartaku (1367).
Charakter obszaru spowodował, że w późniejszym czasie mieszczanie Starego Miasta raczej nie parali się handlem morskim. Pierwsze informacje o ponownym zasiedleniu Starego Miasta pochodzą z 1365; za zgodą Krzyżaków mieszkańcy zbudowali tu dwie szlifiernie nad Radunią (1373), młyn do mielenia kory dębowej na potrzeby garbarzy i folusz dla tkaczy wełny (w 1374, między Wielkim Młynem a Ratuszem Staromiejskim), wapiennik (w 1399, przy obecnej ul. św. Elżbiety, w okolicach Krewetki). W 1374 zapowiedziano założenie osiedla targowego lub miasta, w 1377 nadano osadzie prawo chełmińskie miejskie, jednak z ograniczonymi kompetencjami (między innymi ze względu na podległość skarbową cechów zakonowi krzyżackiemu i posiadanie przez Krzyżaków znacznych gruntów).
W 1382 komtur gdański udzielił mieszkańcom pożyczki na budowę ratusza ( Ratusz Staromiejski), w 1396 częściowo na gruntach Starego Miasta, częściowo Osieka fundowano klasztor brygidek. Rozwój posiadłości tych ostatnich przy obecnych ul. Brygidki, Mniszki, Profesorskiej i Igielnickiej spowodował włączenie całego tego obszaru w połowie XV wieku do Starego Miasta ( Nonnenhof).
Od 1397 planowano otoczenie miasta wałem, w 1402 uzyskano zezwolenie na wykopanie szerokiej na 12 m fosy (Nowego Rowu) między Starym a Młodym Miastem; z pozyskanej ziemi oba miasta usypały wały obronne, nad fosą zbudowano most. Powiększyło to obszar miasta o okolice obecnej ul. Wałowej. W 1402, kosztem Osieka, powiększono Stare Miasto o obszar 140 m długości i 80 m szerokości, czyli o okolice obecnej ul. Stolarskiej, przedłużonej w kierunku Młodego Miasta tzw. Nową Groblą (Neuer Damm, obecnie Łagiewniki) z mostkiem na Raduni, nazwanym później Rybackim; w 1415 powstał przy grobli szpital i kościół św. Jakuba. Wspólną drogą na granicy obu dzielnic uczyniono obecnie ul. Browarną. Główną ulicą Starego Miasta była Korzenna (w 1399 Pfeffergasse, w 1404 Pfefferstett) i Kowalska (w 1400 Schmiedegasse). Starsze od nich są: Elżbietańska, zwana początkowo Drogą do św. Jerzego (w 1355 weg, da man zu St. Georgen geht, w 1393 gasse bey St. Georgen), obecna nazwa od roku 1443 (sente Elsebethgasse, od szpitala i kościół św. Elżbiety) i Garncarska (w XV wieku Tepper Gasse = Töpfergasse). W 1400 w źródłach pisanych ul. Heweliusza (Bomgartische Gasse – od nazwiska), w 1449 ul. Gnilną (Faulgraben), jej przedłużenie na zachód zwane było początkowo Czarnokrzyską (w 1495 bey dem swartzen cruze – od krzyża targowego), a następnie Targiem Kaszubskim (w 1694 Kassubischer Markt). W 1495 wzmiankowano ul. Rajską (Paradiesgasse – od gospody Raj), w 1509 Stolarską (Tischlergasse), w 1511 Łagiewniki (Schüsseldamm).
Po zniszczeniu Młodego Miasta i przesiedleniu większości mieszkańców na Stare Miasto w rejonie obecnej ul. Korzennej i Łagiewniki, zbudowano dla nich w 1458 nowy kościół św. Bartłomieja, a w 1464 przy podupadłej kaplicy św. Jerzego osadzono karmelitów z Młodego Miasta, którzy zaczęli wznosić klasztor i kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, św. Eliasza i Elizeusza, obecnie św. Józefa. Wzniesione w okresie 1466–1487 murowane fortyfikacje obejmowały 1,4 km murów z trzema bramami i 18 basztami. W ich obrębie znalazł się Targ Drzewny (w 1515 holczmarkt = Holzmarkt). Obszar Starego Miasta (wraz z Osiekiem) wynosił 55 ha. W 1495 liczbę posesji szacuje się na 730, mieszkańców na 3655 (razem z Osiekiem 850 posesji i około 4300 mieszkańców). U szczytu rozwoju przed rozbiorami Stare Miasto mogło liczyć 20 000 mieszkańców.
17 IV 1793 zlikwidowano odrębne władze Starego Miasta, sąd ( Ławę) połączono z ławą Głównego Miasta w Sąd Miejski. W 1806 było 1231 budynków, w 1843 – 1348, w 1927 – 1874. W 1880 mieszkało tu 31 250 osób, w 1917 – 37 586. Dzielnica była stosunkowo biedna: w 1927 mieszkania jednopokojowe stanowiły 37,1% wszystkich mieszkań, a 4 i więcej pokojów było tylko w 9,3% mieszkań. Po zniszczeniu w 1945 odbudowano sześć kościołów, klasztor pokarmelicki, szpital elżbietański, Wielki Młyn oraz kilka dalszych obiektów, np. Dom Kaznodziejów. 10 I 1980 przy ul. Łagiewniki 56 otwarto (jako trzecią w kraju) księgarnię Ossolineum, 12 II 1994 otwarty został dom handlowy w Wielkim Młynie. Naprzeciwko Dworca Głównego stanął w 2001 kompleks handlowy City Forum, z hotelem, 17 I 2002 przy Karmelickiej 1 uruchomiono Kino Krewetka, w 2003 na zbiegu ul. Rajskiej, Heweliusza, Gnilnej – Galerię Handlową Madison.
| Ulica | Nazwy historyczne | Informacje o nazwie współczesnej | Uwagi |
|---|---|---|---|
| Aksamitna | 1449 fule Graben, później Faulgraben (Zgniły Rów, w znaczeniu fosa) | obecna nazwa od 1945 | |
| od 1511 Czaminetgasse | |||
| do 1945 Sammtgasse (Aksamitna) | |||
| Bastion św. Elżbiety | nazwa od 1 III 1990, od bastionu św. Elżbiety z 1563 | ||
| Bednarska | 1436 Bodelgasse (Katowska) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1462 Neue Gasse (Nowa) | |||
| od XVI wieku Böttigergasse | |||
| do 1945 Böttchergasse (Bednarska) – początkowo od Korzennej do skrzyżowania z dawną ul. św. Bartłomieja | |||
| Bielańska | 1386 twergasse by dem rothuse (Poprzeczna Przy Ratuszu) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1495 St. Jörgengasse (św. Jerzego, w nawiązaniu do szpitalnej kaplicy św. Jerzego, kościół św. Józefa) | |||
| 1511 kegen den weissen Mönchen (Na Wprost Białych Mnichów, od karmelitów z kościoła św. Józefa) | |||
| 1523 Verlorene Gasse (Zagubiona) | |||
| XVIII wiek Mönchengasse (Mnisia) | |||
| od 1814 do 1945 Weissmönchen-Kirchengasse (Bielańska Kościelna) | |||
| Brygidki | 1394 der hof der armen bussenden weiber (Dwór Pokutnic) | obecna nazwa od 1945 | |
| do 1945 Nonnenhof (Dwór Mniszek) | |||
| Elżbietańska | 1355 weg, da man zu St. Georgen geht (Droga do św. Jerzego) – w nawiązaniu do szpitalnej kaplicy św. Jerzego ( kościół św. Józefa) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1393 gasse bey St. Georgen (Przy św. Jerzym) | |||
| 1443 Sente Elsbethgasse (św. Elżbiety) | |||
| do 1945 St. Elisabeth-Kirchengasse | |||
| Garncarska | początkowo jak ul. Elżbietańska | obecna nazwa od 1945 | |
| od 1581 do 1945 Töpfergasse (Garncarska) | |||
| Gnilna, | od 1449 der fule graben | obecna nazwa od 1945 | |
| do 1945 Faulgraben (Zgniła Fosa) | |||
| skwer Gyddanyzc | od 17 II 2011 skwer księdza Henryka Jankowskiego | obecna nazwa od 25 IV 2019 | między ul. Stolarską i Mniszki |
| Jana Heweliusza | od około 1400 bomgartische Gasse | obecna nazwa od 1945, w nawiązaniu do domów astronoma przy ul. Korzennej | |
| do 1945 Baumgartsche Gasse (Baumgarta) | |||
| Hucisko | od 1489 do 1945 Silberhütte (Srebrna Huta) od huty srebra nad Kanałem Raduni, czynnej jeszcze w roku 1805 | obecna nazwa od 1945 | |
| Igielnicka | od 1495 noldenergasse | obecna nazwa od 1945 | |
| 1565 Nadlergasse | |||
| do 1945 Nätlergasse | |||
| Karmelicka | Karmelitergasse, przebita 1900 po rozebraniu wałów | obecna nazwa od 1945 | |
| Katarzynki | 1271 terra unde sancte Katherine (plac Przy św. Katarzynie) | ||
| od 1624 kirchhof, później St. Katharinenkirchhof (Cmentarz św. Katarzyny) | |||
| do 1945 An der Katharinenkirche | |||
| od 1945 plac św. Katarzyny, później obecna nazwa | |||
| Korzenna | 1399 Pfeffergasse (Pieprzowa) | obecna nazwa od 1945 | |
| od 1404 pfefferstett (Pieprzowe Miasto) | |||
| do 1945 Pfefferstadt | |||
| Kowalska | od 1495 Smedegasse | obecna nazwa od 1945 | |
| do 1945 Schmiedegasse | |||
| Lisia Grobla | 1915–1945 Fuchswall (Lisi Wał) | obecna nazwa od 1945 | założona na miejscu rozebranego bastionu Lis z 1628 roku |
| Łagiewniki | 1402 nue gasse (Nowa) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1415 nuwer tam (Nowa Grobla), często z dodatkiem jenseis der Radaune (Po Tamtej Stronie Raduni) | |||
| 1511–1945 Schüsseldamm (Grobla Łagiewna) | |||
| Malarska | 1459 Gemolte Gasse | nazwa od 1945 | ulica przestała istnieć w latach 60. XX wieku (w 2004 jej nazwę zaznaczono na chodniku od ul. Podwale Starmomiejskie) |
| do 1945 Malergasse (Malowana) | |||
| Małe Mniszki | 1515 Provenergasse (Prebendarska) | obecnie bez nazwy (od ul. św. Katarzyny do kościoła św. Brygidy przez parking) | |
| 1608–1945 Kleine Nonnemgasse (Małe Mniszki) | |||
| od 1946 Małe Mniszki | |||
| Młyńska | od 1456 platea molendini | obecna nazwa od 1945 | |
| do 1945 Mühlengasse | |||
| Mniszki | 1495 Dy Growen Nonnengasse (Szare Mniszki) | obecna nazwa od 1945 | |
| do 1945 Große Nonnengasse (Wielkie Mniszki) | |||
| Na Piaskach | odcinek od Garncarskiej do Kowalskiej 1624–1945 Am Sande (Na Piasku) | obecna nazwa od 1945 wspólna dla obu odcinków | |
| odcinek od Kowalskiej do Młyńskiej 1495–1945 Halbengasse (Połówkowa) | |||
| Oborniki | 1495–1945 Ochsengasse (Wołowa) | nazwa od 1945 | ulica nie istnieje, w 2004 jej początek zaznaczono nazwą na chodniku od ul. Podwale Staromiejskie |
| Podbielańska | 1480 Verlorene Gasse (Zagubiona) | od 30 VII 1991 ponownie wspólna nazwa dla całości | |
| XVI wiek Hintergasse (Tylna) | |||
| do 1945 Weissmönchen Hintergasse (Tylna Bielańska) | |||
| od 1945 Podbielańska | |||
| od 9 VII 1947 plac Gen. Sikorskiego (część) | |||
| od 16 X 1953 plac Maksyma Gorkiego (część) | |||
| Podmłyńska | 1495 Kleyne Molgasse | obecna nazwa od 1946 | |
| do 1945 Kleine Mühlengasse (Mała Młyńska) | |||
| Podwale Grodzkie | 1899–1945 Stadtgraben | obecna nazwa od 1945 | wytyczone po rozbiórce wałów |
| Podwale Staromiejskie | 1422 burggasse (Grodzka) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1617 am Graben (Przy Rowie) | |||
| koniec XVIII wieku – 1945 Altstädtischer Graben (Rów (tzn. Fosa) Staromiejski) | |||
| Profesorska | 1449 kleine gasse hynder unserer provener huser (Mała Za Domami Naszych Prebendarzy) | obecna nazwa od 1945 | historyczny zakres od ul. św. Katarzyny do wejścia do plebanii św. Brygidy |
| koniec XVIII wieku – 1945 Professorgasse (Profesorska), od nowicjuszy, czyli profesów | |||
| Przy Generalnej Komendzie | 1901 Am Generalkommando | obecnie bez nazwy | plac powstały po wybudowaniu Komendantury – Nowego Ratusza |
| od 1945 plac Armii Czerwonej, nazwa skreślona ze spisu ulic Gdańska 1 III 1990 | |||
| Przybramna św. Jakuba | 1898 Jakobstor (Brama św. Jakuba, od bramy z 1635) | odcinek obecnej ul. Wałowej od Łagiewników do pl. Hanzeatyckiego (Wałów Piastowskich), powstały po rozbiórce wałów | |
| 1904 Am Jakobstor (Przy Bramie św. Jakuba) | |||
| 1945 Przybramna św. Jakuba | |||
| Rajska | 1495–1945 Paradiesgasse, od gospody „W Raju” na rogu Baumgartsche Gasse (obecnie ul. Heweliusza) | obecna nazwa od 1945 | obecny przebieg: zaczyna się od ul. Wielkie Młyny na północ od Wielkiego Młyna, obiekty na Wyspie Młyńskiej należą do ul. Wielkie Młyny) |
| Rybaki Górne | 1495 By dem nyen Fischmarkte (Przy Nowym Targu Rybnym) | obecna nazwa od 1945 (ściśle biorąc, słowo „Seigen” oznaczało podziurkowane naczynia – cadzki lub cedziworki – do przechowywania ryb w wodzie) | |
| 1523 An dem Molgrafen = Mühlgraben (Nad Młynówką) | |||
| 1570 Auf lub mang den Seigen (Na Rybakach) | |||
| XVIII wiek – 1945 Hohe Seigen (Rybaki Górne) | |||
| Stolarska | 1402 Neuer Damm diesseits der Radaune (Nowa Grobla po tej stronie Raduni) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1565–1945 Tischlergasse (Stolarska), po polsku już w 1553 (stolarska lub tesarska) | |||
| św. Bartłomieja | od 1456 platea sancti Bartholomei, Sankt Bartholomäi-Kirchgasse) | obecnie bez nazwy | |
| 1495 Compestgasse (Kompostowa) – odcinek od Bednarskiej (i Wodopoju) do Baumgartsche Gasse (obecnie Heweliusza); później Kumstgasse (Kapuściana) | |||
| 1899 St. Bartholomäi-Kirchengasse, polska nazwa od 1945 | |||
| św. Jakuba | 1495 Nedergasse, potem Niedergasse (Dolna) | obecnie ulica zabudowana | |
| 1664 Neue St. Jakobsgasse (Nowa św. Jakuba) | |||
| do 1945 St. Jakobsneugasse | |||
| od 1945 św. Jakuba – równoległa do ul. Gnilnej, na wprost wieży kościoła św. Jakuba | |||
| św. Katarzyny | 1495 Kagelzipfel (w znaczeniu zaułek) (Cypel Kogi) | obecna nazwa od 1945 | obecnie zakres od ul. Igielnickiej do Profesorskiej |
| 1581 Kirchsteig (Ścieżka Kościelna) | |||
| do 1945 St. Katharinen Kirchsteig | |||
| Targ Drzewny | 1523 Unter den Weiden (Pod Wierzbami) | obecna nazwa od 1945 | |
| od 1515 holczmarkt | |||
| do 1945 Holzmarkt (Targ Drzewny) | |||
| Targ Kaszubski | 1495 Schwarze Kreuze (Czarne Krzyże), od krzyża na targu, oznaczającego pokój handlowy | obecnie nie istnieje (przedłużenie Gnilnej między Rajską i Korzenną) | |
| 1694–1945 Kassubischer Markt (Targ Kaszubski) | |||
| od 1945 Kaszubska | |||
| Targowa | po 1920 Messehalle (Hala Targowa, Hala Międzynarodowych Targów Gdańskich) | przecznica Wałowej, skreślona ze spisu ulic Gdańska w 1998 | |
| od 1945 Targowa | |||
| Wałowa | 1850–1945 Wallgasse, nazwa od obwarowań z XVII wieku | obecna nazwa od 16 X 1953 | zakres historyczny: do Łagiewników, bez Przybramnej św. Jakuba |
| od 1945 Wałowa I i Wałowa II (z rozszerzeniem zakresu na ul. św. Jakuba) | |||
| Wały Jagiellońskie | do 1945 Elisabethwall (Wał Elżbietański) | obecna nazwa od 16 X 1953 | odcinek od Podwala Grodzkiego do Huciska, powstał po częściowej rozbiórce bastionu Św. Elżbiety w 1897 |
| od 1945 Wały Jagiellońskie I | |||
| Wały Piastowskie | 1904–1945 Hansaplatz (Plac Hanzeatycki) | nazwa od 1945 (1946 na krótko Gazowniana, później zmieniony przebieg) | powstała po rozbiórce Bastionu Bożego Ciała |
| Wapienna | Kalkgasse, odcinek ul. Rajskiej, między Gnilną i Przybramną św. Jakuba (obecną Wałową), od wapiennika, czynnego tutaj od roku 1399 | nazwa od 1945 | obecnie ulica nie istnieje |
| Wielkie Młyny | pierwotnie poszczególne odcinki miały różne nazwy: a) od Młyńskiej do Podmłyńskiej – 1624 Kirchsteig (Kościelna) b) przy Korzennej – alte Münze (Stara Mennica), bezpośrednio przy Młynie – Am Schild (Przy Tarczy), od nazwy wyspy młyńskiej) – od 1817 An der Großen Mühle | obecna nazwa od 1945 | obiegały Wielki Młyn od południa, wschodu i północy; historyczny zakres od wylotu ul. Młyńskiej wokół Wielkiego Młyna do Korzennej |
| 1854–1945 An der Großen Mühle (Przy Wielkim Młynie) – nazwa rozszerzona na całość | |||
| Wodopój | od 1581 An der Pferdetränke (Przy Końskim Wodopoju) | obecna nazwa od 1945 | historyczny zakres od dawnej ul. św. Bartłomieja, między budynkiem NOT i hotelem Hevelius ( hotele), do Łagiewników |
| do 1945 Pferdetränke | |||
| Zaułek św. Bartłomieja | od kościoła św. Bartłomieja | obecna nazwa od 1945 | |
| do 1926 St. Bartholomäi-Kirchhof (Cmentarz św. Bartłomieja), 1926-1945 An der Bartholomäikirche | |||
| Zawrotna | 1776 kleine Kehrwiedergasse (Mała Zawrotna – w znaczeniu Ślepa) później bez określenia Mała | obecna nazwa od 1945 | |
